مجله خبری تشریفات

مسجد جامع قزوین از مثال مساجد دیرین کشور ایران میباشد تشریفات مشهد که بنای آن بسیار بی آلایش و عاری از هر سیرتکامل تكلـف بوده و بنای دیوارهای آن با خشت و مسقف به طاق آجری میباشد.

تاریخچه مسجد جامع قزوین
درباره اول مسجدی که در قزوین سازه گردیده است، هیچ عقیده ای وجـود نـدارد، چون بعداز گرویدن عموم قزوین به اسلام، معلوم وجود ندارد که آیا آنان برای گزاردن نمـاز، عبادتگاهی ساختند و یا این که نماز را در محل آتشکده به مکان می آوردند؟ بنابر احادیث، اول مسجد در قزوین در طول خلافت قدمت بن عبدالعزیز، خلیفه اموی، در محل مقصوره جامع پهناور کنونی که آتشکده بود، سازه گردیده است.

مسجد جامع قزوین در سال ۱۱۰۶ استارت و در سال ۱۱۱۵بـه نقطه نهایی رسید. مسجد در ایـن مجال بنایی به جز شبستان گنبد نداشت. این مقاله از معماری بخش هـای مجـاور و کتیبه هایی که در آنجا دیده میشود نیز معلوم میباشد. ابعاد در سال ۱۶۵۸ تا ۱۰۶۹ به فرمان پاد شاه عباس دوم، تراس بزرگی در نصیب شمالی شبستان خمارتاش احـداث شـد که مسجد را به صحن ایوان مرتبط می سازد.

مسجد روضه خوان لطف الله از حیث هندسی دارنده هندسه تشریفات مشهد حاذق و ادغام بندی احجام، باخت، تقارن، عدم وضوح و ابتکار در نقشه و پلان میباشد.
معمار مسجد روضه خوان لطف الله، با تسلط بی نقص خویش بر دانش هندسه و طرز های عملی کاربردی آن، به طرز ای ماهرانه پلان و موقیعـت اجـزای ساختمان را نسبت بـه یکدیگر تهیه کرده و با استعمال از نسبت طلایی، هارمونی دیده نوازی را میـان اجـزا بـرقـرار کـرده میباشد.
معمار مسجد روضه خوان لطف الله، گنبدی تک پوش ساخته که قطر بیرونی آن ۲۲ متر و بلندی آن ۳۲ متر میباشد و در ذیل گنبدخانه، با سود گیری از فیل پوش هایی، کناره های فضای مربعی به ندرت هشت پهلو و بعد به دایره تبدیل می‌گردد و در فراز گنبد قرار میگیرد.
یک کدام از ویژگیهای مسجد روحانی لطف الله چرخش ۴۵ رتبه ای نمازخانه مربع صورت آن نسبت به اساس تقارن ورودی بناست، که مقصود از آن تهیه و تنظیم جهت ورود به فضای نمازخانه، رو به قبله میباشد.
بدین مراد، در اولِ ورود به ساختمان از روش یک راهروی نادر پهنا، گردشی ۴۵ جايگاه به سمت چپ و بعداز طی مسافتی گردش ۹۰ جايگاه ای دیگری به سمت راست پیاده سازی شد‌ه‌است که سبب ساز می گردد ورود به فضای نمازخانه، رو به محراب و در جهت قبله شکل گیرد.
این خصوصیت، که به لحاظ می‌رسد ایده مهم در پیاده سازی این سازه بوده، موجب انحراف فضای نمازخانه مربع صورت از اساس تقارن ورودی ساختمان و به سمت جنوب گردیده‌است.
انتقال فضای گنبدخانه و عدم تقارن در نمای ورودی ساختمان مسجد روضه خوان لطف الله به وضوح مشاهده میشود. که، خیر فقط موجب سروصدا نشده، بلکه بر زیبایی سازه افزوده و آن را به یک ساختمان اختصاصی تبدیل نموده است.
جلوخان ورودی مسجد روحانی لطف الله در ضلع شرقی میدان براساس یک هندسه مشخص و معلوم جای یابی شد‌ه‌است، طوری که محل قرارگیری ورودی سازه، ضلع میدان را به دو قسمت با تناسب طلایی نسبت به یکدیگر تقسیم نموده است.
معمار مسجد روحانی لطف الله از موادتشکیل دهنده به شکلی فایده گرفته که، با وحدت راه در بازی نوروروشنایی، رفلکس و ناکامی نوروروشنایی، فضای داخلی مربوط به خارج مسجد نقش دارااست.
نوروفروغ داخل مسجد روضه خوان لطف الله از پنجره های مشبکی که در جوانب مختلف ساقه گنبد تشکیل‌شده اند تأمین می‌شود و پرتوی که از این پنجره ها به داخل مسجد می‌تابد خلال ساخت و ساز فروغ کافی، خویش بـه خـود نمایشگر فضـای روضه خوان در باطن مسجد میباشد.
بازی فروغ و روشنایی با گنبد مسجد به نحوی میباشد که گویی گنبد در سا‌عتها روز بدور خویش چرخ می‌زند و به دور و اطراف خلوتی عمیق و آرامشی دلنشین می‌بخشد.
آنچه که در نگاه نخستین بدین مسجد ذهن را به خویش سرگرم می نماید خلا مناره در کنار گنبد میباشد در حالی که در همگی مساجد، مناره تحت عنوان جزئی جدانشدنی از معماری میباشد. قبل از اسلام، مناره تحت عنوان جهت یاب و مسیریاب بر روی ساختمان ها ساخته می‌شد و وجود مناره ها حکایت از وجود یک شهر داشت. بعد از ورود اسلام، مناره و گلدسته تبدیل به نماد ای از مسجد شد و برای قرائت اذان و دعوت عموم به نماز آیتم استعمال قرار گرفت. ولی ازآنجاکه مسجد روحانی لطف الله عبادت گاهی برای درباریان و خانواده پاد شاه بوده، مناره ای بر فراز آن تاسیس نشده تا عوام مردم بدین مسجد نیایند.
تفاوت دیگر آن بـا مساجد دیگـر عـدم وجود شبستان ورودی (حجب و حیا ) میباشد و ورود به آن از روش پله میسر میباشد. به لحاظ می رسـد عـدم وجود شبستان یا این که صحن ورودی، به باعث رعایت تقارن در میدان نقش جهـان باشـد چـرا کـه مسجد روضه خوان لطف الله دقیقا در روبه روی عمارت خوب قاپو قرار گرفته میباشد و ایـن مسـأله منجر شـده کـه نـتـوان صحن یا این که حیاطی رو به قبله که برای نمازگزاری قابل به کارگیری باشد برای آن پیاده سازی نمود.
خلا مناره و صحن، سبب ساز گردیده تا رواقی پوشیده از کاشی کاری های قشنگ و پرکار عامـل رابطه فضای مسجد به گنبد باشد.
وجود راهروی نهفته گفته میشود که به مراد دسترسی پاد شاه به روحانی لطف الله، راهی زیرزمینی تعبیـه شـده بـوده که ملاقات پادشاه با این دانا را میسر می نموده است. این راهرو در میـان کـاخ عـالی قاپو و مسـجـد قـرارداشته و امروزه مسدود است.
در مسجد روضه خوان لطف الله ، متانت در اکنون تکان در راهرو و نوعی انتظار برای ورود به شبستان پنجره مشبکی که دیدی را برای ناظر نسبت به شبستان ساخت و ساز می نماید تشویق به ادامه مسیر می نماید انسانی که از هیاهوی خارج و بازار کنده گردیده، چشمانش به فروغ کـم عـادت می نماید و به طور ندرجی وارد فضایی نصفه پر‌نور شبستان می‌شود. جابجایی از ظلمت به گشایش و فروغ و روشنایی تجربیات می شـود همگی و همگی کارایی برای ساختن و آماده آوردن مورد سکنی گزیدن و پاسخی برای نگهداری عناصـر اربعه، همانا اندوختن زمین دانستن به اسمان ، روی آوردن به قدسیان و ملازمت با فاینان میباشد.

طبق کتیبه ای که در سرداب جای‌دارد، این سازه در سال تشریفات مشهد ۱۳۸۲هـ ش، آن را برداشتند و از میله های آن برای در تبارک فلزی، بنا شده در ضلع شرقی سازه، استعمال کردند و بارگاه فعلی جایگزین بارگاه قبل شد.

معماری سازه
سازه از مسافت به دور چشم نمیشود. صرفا با قرار دریافت کردن در کوچه درویش نوری می اقتدار مقبره و گنبد خیر چندان بلند آن را روئت کرد. بنای کنونی حرم به طور اتاقی میباشد که یک ضلع آن در جوار معبر همگانی و سه ضلع دیگر متصل به واحدهای اهل یک محل میباشد. این اتاق دارنده یک سرداب میباشد که قبر مهم در‌این سرداب و بارگاه در اتاق فوقانی جای‌دارد. رابطه دو طبقه بوسیله پله فلزی گردی میباشد که در کناره جنوب غربی بناست. طول گنبدخانه شش متر و پنجاه سانتی متر میباشد.
بقاع هفت دختران دارنده یک ورودی در ضلع شرقی بناست که یک در دولنگه فلزی مشبک سبزرنگ به بعد ها سه متر و بیست و دو سانتی متر با شیشه های معمولی بی رنگ میباشد و تنها یک لنگه آن گشوده می‌شود. در سمت راست ورودی دکان های تجاری کسبه محل و در سمت چپ آن در بلندمرتبه فلزی متصل به ورودی حرم و آن‌گاه ساختمان های مسکونی قرار دارا‌هستند.
فقط نمای فرنگی مقبره، نمای شرقی آن میباشد که همسایه معبر همگانی میباشد. در بخش ذیل این نما، پنجره های زیرزمین جای‌دارد که دارنده نرده-های فلزی مشبک سبزرنگ میباشد. سه پله ورودی از متاع مرمر به بعد ها یک متر و بیست سانتی متر در هفتاد سانتی متر معبر را به طبقه همکف متصل می سازد. نمای این طبقه نیز که از بالای پنجره های ذیل زمین شروع میشود دارنده در و پنجره ای با نرده های فلزی مشبک سبز رنگ به ارتفاع دو مترو طول پنجاه سانتی متر میباشد.

میـدان مـشـق طهران که محل سربازخانه مرکزی در تشریفات مشهد آن واقع بوده و نظامیان در آن مشق نظام یا این که تمرینات نظامی اجرا می دادند، از شمال به خیابان سوم اسفند ، از جنوب به خیابان گلشن فرمان روا ، سپه و درمان گاه منتهی می‌شود.
مساحت میدان مشق ۱۶۱۸۸۰ مترمربع بررسی شـده میباشد
گلشن سلطان در سال ۱۳۰۷ شمسی ساخته شد و در سال ۱۳۱۲ با تاسیس ساختمانهای وزارت کارها خارجه و موزه جمهوری اسلامی ایران باستان ، فقـط اسم آن بر حوزه‌ ما‌نده که تاکنون به اسم آن گلشن نامیده میشود.
ساختمانها و بناهـای میـدان مـشـق به مانند بیشتر ساختمان های هم زمان خویش از مدل ویژه ای تقلید می کردند
این مدل در معماری کشور ایران که آمیزه ای از معماری روزگار های متفاوت تاریخی جمهوری اسلامی ایران و سبکهای اروپایی میباشد، در هر بنایی به نحوه ای بکار گرفته شد‌ه‌است.
کهن ترین ساختمان در میـدان مـشـق طهران عمارت قزاقخانه میباشد که در سال ۱۲۸۰ هجری قمری و در طول ناصرالدین فرمانروا پی ریزی گردیده و جدیدترین آن کتابخانه و موزه ملی ملک با بنایی آن برگرفته از معماری سنتی جمهوری اسلامی ایران میباشد و در سال ۱۳۷۵ شمسی ایجاد شده است.
در هر ساختمان میدان مشق نحوه ای ویژه اعمال گردیده است.
در ساختمان موزه کشور‌ایران باستان ( ۱۳۱6-۱۳۱۲ ) با سرمشق از تـاق کسری و ایـوان مداین از مدل معماری ساسانی سود گرفته شد‌ه‌است.
در بنای کاخ شهربانی ( ۱۳۱۱-۱۳۱۴ ) و وزارت کارها خارجه ( ۱۳۱۶-۱۳۱۲ ) ، و ساختمان تصویب اوراق و املاک ( ۱۳۱۴-۱۳۱۳ ) ، آمیزه ای از مدل معماری هخامنشی، ساسانی، اسلامی و اروپایی به روشـنی قابـل تشخیص میباشد.
سود گیری از مدل های معماری جمهوری اسلامی ایران باستان با بنا و کارکرد مدرن از خصوصیت های آشکار آن عصر بـه شـمار می رود.
مجموعاَ فضای اساسی گروه میدان مشق برای تکان پیاده در لحاظ گرفته شـده میباشد و از ورود سواره به آن بازداشتن می‌گردد.
خیابان های گوشه و کنار دسته که محاط بر آن می باشند مشتمل بر سواره شیوه های خیابانهای سرهنگ سخائی و سی تیر و فردوسی و امام خمینی میباشد.
همینطور خیابانهای فرعی در درون میـدان مـشـق طهران حضور سواره را ممکن می سازد.
بـه علـت وجود دستگاههای دولتی برای مثال وزارت کارها خارجه علی رغم پیاده راه و روش بودن معابر درون تیم، گهگاه حضور خودرو نیـز مشهود است.
از حیث نظام عمل و کاربری زمین ها محدوده، به جز کارکردهای جانور در تیم که در برنده سرویس ها همگانی تعریف و تمجید شد‌ه‌است، ضلع شرقی میـدان مـشـق طهران ، بافت و عملکردی متعدد از کوشش چیره دسته داراست براین اساس که از دید جاری شد شناسی ریزدانه خیس از آن و از نگاه عملکردی از گروه میدان غیر وابسته افتاده میباشد.

مسجد جامع ساوه کاملاً از آجر و گل ساخته میباشد که در نوع خویش بی سابقه است.
این مسجد دربرگیرنده یک صحن و گنبدی در جنوب، دو تراس، یک مناره، یک‌سری شبستان، محراب هایی مختلف و کهن با خطوط کوفی و دو محراب از عصر صفویه با خط ثلث میباشد.
مسجد ساوه دارنده شبستان ها و دهلیزهای زیبای آجری تشریفات مشهد میباشد که هر چشمه به پهنا ۵ ٫ ۳ و ارتفاع ۲۰ متر می باشد و از اثرها سـده ششـم و عصـر سـلجوقیان بـه شـمار می رود.
محراب آن دارنده کتیبه های متفاوت عمودی و افقی میباشد که سه جانب آن را فرا گرفته و روی آن سوره هایی از قرآن (سوره قدر، اخلاص، آدینه) به خط ثلث و کوفی گچبری شد‌ه‌است.
در ضلع غربی در میان شبستانهای این سازه، حیاط باشکوه و رفیعی جای دارد و در هر جانب این حیاط، حجرهای با درگاه تنگ و کوتاه نمـودار میباشد.
گنبد مسجد جامع ساوه به قطر ۱۴ و طول ۱۷ متر است که ساق یا این که گردنه گنبد ۴ متر طول دارااست و مرتب به کاشی های معقر می‌باشد.

فضاهای مسجد ساوه
مسجد جامع ساوه در زمان های گوناگون به وسیله هنرمندان اهل ایران تزئین و تجدید بنا گردیده، اثری از بنای نخستین مسجد در زمان کنونی باقی نمانده میباشد. مسجد ساوه که کاملاً از آجر و گل تشکیل‌شده از صحن و گنبدی در جنوب، دو تراس، یک مناره، یک‌سری شبستان، محراب هـای متعـدد و کهن با خطـوط کوفی و دو محراب از زمان صفویه با خط ثلث در زمینی به حجم ۴۲۰۰ متر مربع درست شده میباشد. شبسـتان هـا و دهلیزهای زیبای آجـری آن از آثـار سـده ششـم و عصـر سلجوقیان به‌حساب می‌آید. صورت پلان مسجد غیر متقارن هست.

حیاط ورودی
سردر ورودی مسجد ساوه در چوبی و شیشه های رنگی اش میباشد که در قرن هفتم که‌این مسجد آنقدرها هم تاریخی نبـود، در ورودی و مجموعـه سـرد ، صحیح روبـه روی گنبدخانه قرار داشته و برای پا گذاشتن به صحن مسجد بایستی از یک طاق رفیع و ۲ منـاره در دو طرفش، می گذشتند. ۲ منـاره مسجد جـامع سـاوه، قـدیمی ترین جفت مناره در سردر مساجد خواهند بود.

شاید بتوان تنوع در صورت، اندازه، پلان، تزیینات، موادو مصالح، نوع پوشش بام و غیره در‌این بناها را ناشی از دو دلیل دانست:
یکی از گستردگی آن ها در اقلیمهای گوناگون از تشریفات مشهد قبیل دشت، بیشه، کوه و بیابان

دیگری تنوع فرهنگی و عموم در جاهای متعدد به این دلیل که آرامگاه های کشور‌ایران به جهت مردمی بودن ذوق و سلیقه ها و خواستهای متنوعی را رفلکس می‌دهند.

تنی چند از این آرامگاه های کشور‌ایران از چهارطاقی های ساسانی الهام گرفته مانند آرامگاه پر اسم و رسم امیراسماعیل سامانی در بخارا
گروهی دیگر از آرامگاه در کشور‌ایران که دارنده گنبد رک است از چادرهای اقوام زردرنگ پوست آسیای اواسط الگوبرداری گردیده مانند ساختمان بلند رادکان، گنبد قابوس
یک سری نیز دارنده گنبد نار می‌باشند همچون ساختمان بلند های خرقان، گروهی دارنده گنبد شلجمی می‌باشند نظیر خواجه ربیع در مشهد و آقا پادشاه علی در مشهد اردهال کاشان
گروهی دیگر گنبد ارچین دارا‌هستند نظیر آرامگاه دانیال فرستاده در شوش یا این که آرامگاه دارای اسم و رسم یعقوب لیث صفاری در اطراف شوشتر
گروهی نیز به هیچ عنوان گنبد نداشته و دارنده سقف شیروانی میباشند مانند بیشتر بقعه در گیلان، بعضی پلان هشت وجهی دارا‌هستند مانند گنبد سلطانیه و گنبد علی در ابرقو و یکسری دیگر مربع صورت اند نظیر گنبد سرخ مراغه
گروهی از آرامگاه های کشور‌ایران دایره صورت اند مانند ساختمان بلند پیر علمدار در دامغان و در غایت یک‌سری نیز پلان ستاره ای صورت دارا‌هستند همانند گنبد قابوس
آرامگاه های کشور ایران خلال تنوع در صورت ظاهری در اسم و تیتر تخصیص داده گردیده نیز متفاوتند. مغایر مسجد که در تمامی زبانهای فارسی، عربی و ترکی با یک اسم شناخته میشود.
بناهای آرامگاه های کشور ایران در زبانها و مکانهای گوناگون عنا وین اکثری زیرا: آرامگاه، مقبره، مرقد، ضریح، مشهد، آستانه، زیارت، مدفن، حرم ، گنبد، مقبره، ساختمان بلند، تربت، مزار، مضجع و گور را به خویش تخصیص داده میباشد.
همینطور شخصیتهای آرمیده درین بناها نیز عنا وین متنوعی دارا‌هستند از قبیل: امامزاده، پادشاه، شاهزاده، بزرگوار، آقا، پیر، پدر، فقیه، سید، پادشاه، روحانی، ملا و حضرت
مثال هایی از این دست عبارتند از: آرامگاه پر اسم و رسم شهدا در فهرج یزد، حرم پیر احمد زهرنوش در ابهر زنجان، مرقد مطهر حضرت معصومه درقم، ضریح ملکوتی ثامن الائمه در خراسان، مشهد اردهال در حوالی کاشان، آستانه اشرفیه، آرامگاه دارای شهرت آقا سیداشرف در شروع اشرفیه گیلان، زیارت شاهواروق در حوالی تفرش، مدفن دوازده بدن در ملاط رانکوه گیلان، بقاع پدر رکن الدین در یزد، ساختمان بلند رسکت و یا این که ساختمان بلند لاجیم در مازندران، تربت حیدریه در خراسان، مزار شریف در افغانستان، مضجع شریف نبی الله در ایالات متحده عربی و گور پدر علی در کردستان.

10ـ متفحص و متتبع بی‏نظیر، میرزا حسین نوری، متوفای 1320 هجری، پس از جست و جوی فراوان، به هشت‏باب از ترجمه‏ی تاریخ قم دست‏یافته (جنة الماوی، ص 47 و بحار، ج 53، ص 234) و مشروح روایت تشریفات مشهد احداث مسجد مقدس جمکران را از ترجمه‏ی تاریخ قم، از روی دست‏خط سید نعمت الله جزائری، در اثرها قیمت‏مند خویش آورده هست :

1ـ جنة الماوی، چاپ بیروت، دارالمحجة البیضاء، 1412 هجری، ص 42- 46 .

2ـ به عبارتی به پیوست، بحار الانوار، چاپ بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403 هجری، ج 53، ص 234ـ. 230 .

3ـ نجم ثاقب، چاپ طهران، علمیه‏ی اسلامیه، بی‏تا، ص 212- 215 .

4ـ کلمه‏ی طیبه، چاپ سنگی، بمبئی، 1303 هجری، ص 337 .

5ـ مستدرک الوسائل، چاپ قم، مؤسسه‏ی آل‏البیت علیهم السلام، 1407 هجری، ج 3، ص 432 و447 .

11ـ روضه خوان محمد علی کچویی قمی (متوفای 1335 هجری) مشروح آن را از کتاب‏های خلاصة البلدان، نجم ثاقب، کلمه‏ی طیبه، در کتاب قیمت‏مند انوار المشعشعین، چاپ قم، کتابخانه آیة‏الله مرعشی، 1423 هجری، ج اولیه، ص 441- 449 (چاپ سنگی 1327 هجری، جلد اول، ص 184- 189)، نقل نموده است .

12ـ حاج شیخ علی یزدی حائری (متوفای 1333 هجری) مشروح آن را در کتاب « الزام الناصب » ، چاپ بیروت، مؤسسه‏ی اعلمی، 1397 هجری، جلد دوم، ص 58- 62، به گزارش محدث نوری، از ترجمه‏ی تاریخ قم آورده است .

13ـ همه‏ی اشخاصی که بعد از محدث نوری درباره‏ی تاریخ قم کتاب نوشته‏اند، مشروح ماجرا احداث مسجد مقدس جمکران را از وی نقل کرده‏اند . روحانی محمد حسن ناصر الشریعه، متوفای 1380 هجری، در تاریخ قم، چاپ قم، مؤسسه‏ی مطبوعاتی دارالعلم، 1342 خورشیدی، ص 147- 156، یکی آن اشخاص میباشد .

10ـ پژوهشگر و متتبع بی‏نظیر، میرزا حسین نوری، متوفای 1320 هجری، بعداز جست و جویبار فراوان، به هشت‏باب از ترجمه‏ی تاریخ قم دست‏یافته (جنة الماوی، ص 47 و بحار، ج 53، ص 234) و مشروح ماجرا احداث تشریفات مشهد مسجد مقدس جمکران را از ترجمه‏ی تاریخ قم، از روی دست‏خط سید نعمت الله جزائری، در آثار بها‏مند خویش آورده هست :

1ـ جنة الماوی، چاپ بیروت، دارالمحجة البیضاء، 1412 هجری، ص 42- 46

2ـ به عبارتی، به پیوست، بحار الانوار، چاپ بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403 هجری، ج 53، ص 234ـ. 230 .

3ـ نجم ثاقب، چاپ طهران، علمیه‏ی اسلامیه، بی‏تا، ص 212- 215 .

4ـ کلمه‏ی طیبه، چاپ سنگی، بمبئی، 1303 هجری، ص 337 .

5ـ مستدرک الوسائل، چاپ قم، مؤسسه‏ی آل‏البیت علیهم السلام، 1407 هجری، ج 3، ص 432 و447 .

11ـ روحانی محمد علی کچویی قمی (متوفای 1335 هجری) مشروح آن را از کتاب‏های خلاصة البلدان، نجم ثاقب، کلمه‏ی طیبه، در کتاب بها‏مند انوار المشعشعین، چاپ قم، کتابخانه آیة‏الله مرعشی، 1423 هجری، ج نخستین، ص 441- 449 (چاپ سنگی 1327 هجری، جلد اول، ص 184- 189)، نقل نموده است .

12ـ حاج روضه خوان علی یزدی حائری (متوفای 1333 هجری) مشروح آن را در کتاب « الزام الناصب » ، چاپ بیروت، مؤسسه‏ی اعلمی، 1397 هجری، جلد دوم، ص 58- 62، به گزارش محدث نوری، از ترجمه‏ی تاریخ قم آورده است .

13ـ همگی‏ی عده ای که پس از محدث نوری درباره‏ی تاریخ قم کتاب نوشته‏اند، مشروح روایت احداث مسجد مقدس جمکران را از وی نقل کرده‏اند . روضه خوان محمد حسن ناصر الشریعه، متوفای 1380 هجری، در تاریخ قم، چاپ قم، مؤسسه‏ی مطبوعاتی دارالعلم، 1342 خورشیدی، ص 147- 156، یکی‌از آن اشخاص میباشد .

مملوکيان نيز در اظهار و نماياندن صورت معماری اسلامی تشریفات مشهد مسجد خجسته الاقصی سهيم بودند و دومين جهش در پرورش و پيشرفت معماری بدست آن‌ها صورت گرفت و در واقع متمم طرح‌های قبلي بود و در اين مجال صورت معماری مقبره شريف که بيانگر اسلاميت مسجد مبارک الاقصی در طول اين زمانه ها هست ، تکميل گشت.

مملوکيان خلال احداث راهروها ، مدارس دينی ، مناره‌ها و درب‌ها ، نسبت به تجدید بنا گنبدها ، سقاخانه‌ها و نيمکت‌ها و محراب‌های کنونی و منتشره درصحن مقبره شريف اقدام کردند.

همزمان با شکل گيری معماری مسجدالاقصی ، رتبه دينی آن در نزد مسلمانان که از قرآن کريم و احاديث شريف نشأت گرفته می باشد ، تبلور و عينيت يافت . يقيناً در‌صورتی‌که اين سکو نبود ، قدس امروزه شاهد اين معماری وآبادانی در مسجدالاقصی عدم وجود.

مسلمانها از زمان فتح عمری ، به قصد زيارت و برگزاری مناسک در مسجدالاقصی و تبليغ دعوت اسلامی بار مسافرت می‌بستند . حتی شخص خليفه دوم تعدادی از صحابه خود را که در رکاب ايشان وارد قدس شده بودند ، موظف نمودند در بيت المقدس سکنی گزيده و ضمن وظايف اداری به دستور تعليم در مسجدالاقصی بپردازند . برای مثال اين صحابيون عباده بن الصامت (متوفی 34 هجری ) نخستين حکم دهنده در فلسطين و شداد بن أوس (متوفی 58 هجری) که هر دوی آن ها در بيت القدس دار فانی را وداع گفته و در حرم باب الرحمه واقع در بيرون از حصار شرقی مسجدالاقصی به خاک امانت شدند .

علمای اعلام ازگوشه و کنار و به منظور فراگيری علوم به قصد مسجدالاقصی عزيمت کردند که از آن گزاره مقاتل بن سليمان مفسر (متوفی 150 هجری) و امام اوزاعی بن عبدالرحمن بن عمر و فقيه اهل شام (متوفی 157 هجری) و امام سفيان الثوری پيشوای اهل عراق (متوفی 161 هجری) و امام ليث بن سعد فقید مصر (متوفی 175 هجری) و امام محمد بن إدريس شافعی از ائمه اربعه (متوفی 204 هجری) بودند .

یکی بناهای مشرف برصحن آرامگاه روضه تشریفات مشهد خوان احمد جامی «گنبد فیروزشاهی» میباشد.
این سازه درضلع غربی تیم جای دارد. بنای سابق الذکر دارنده نقشه چلیپایی صورت و چهار ایوانی میباشد که برفراز آن گنبدی بلند با کاشی گنبد فیروزه ای رنگ جای دارد و امروزه همچنان به «گنبد سبز» مشهور میباشد.
ساقه گنبد این سازه از سه نصیب صورت گرفته که وجود کتیبه ای به خط ثلث مزین به سوره «فتح» زیبایی خاصی به نمای تیم بخشیده میباشد.

مسجد جامع تازه در مزار روضه خوان احمد جامی
بنای دارای شهرت به مسجد جامع تازه در پشت گنبد و تراس دسته قراردارد
خط مش دسترسی به فضاهای معماری آن از صحن خرد سراچه میباشد و در جلو صحن وسیعی میباشد که فعلا آجرفرش میباشد.
در طرفین ورودی مسجد جامع آرامگاه روحانی احمد جامی کادر های آجری زیبایی تولید گردیده به جز همین قابهای تزئینی درنمای بیرونی آن موادتشکیل دهنده دکوری دیگری چشم نمیشود.
پوشش حیاط ورودی نیز تروتمیز به قانونی بندی میباشد
بنای آب انبار و متعلقات آن در مزار روحانی احمد جامی
درمجاورت درگاه ورودی مزار روحانی احمد جامی آب انباری آجری جای دارد
برطبق کتیبه جان دار و ماده تاریخ مصرع انتها ابیات، ‌سازه درسال ۱۰۱۰ ه.ق به همت واهتمام فردی به اسم «فیروز نزاع ابن حسین»‌ از بزرگان زمان فرمانروا عباس صفوی ایجاد شده است
ایوانچه هایی که در طرفین آب انبارو فضاهایی که در نصیب فوقانی آن تولید شد احتمالاً بارانداز و محل بیتوته مسافران، ارادتمندان و زایران روضه خوان لیوان بوده میباشد.