مجله خبری تشریفات

مسجد جامع اصفهان یا این که مسجد جامع تشریفات مشهد یا این که مسجد آدینه (جمعه) که مسجد عتیق اصفهان نیز نامیده می شـود، یکی قدیمی ترین و مهم‌ترین مساجد کشور ایران و شهر اصفهان میباشد.

آن چه که از معماری مسجد جامع اصفهان بر مکان باقی‌مانده میباشد مرتبط با عصر خلفای عباسی تا فرصت دیلمیان و نیز سلجوقیان، ایلخانان، مظفریان و صفویان اسـت که هر مورد در ایجاد کرد بخشی از آن شریک بوده اند. به جهت التفات فوق العاده زیاد مسجد و نقش سیاسی و مذهبی آن، هر حکومتی، نصیب هایی را به بنای مسجد اضافه کرد تا بتواند از خـود یـادگاری جاودان در‌این سازه باقی بگذارد تا آیندگان را از ترازو قدرت خویش مطلع سازد.

مسجد جامع اصفهان با گستره ای موازی با ۲۳۰۰ متر مربع، تبارک ترین مسجد کشور ایران به‌حساب می‌آید.
بنای اولیه مسجد عتیق اصفهان همانند دیگر مساجد نخستین از برنامه ای مستطیل صورت تشکیل شـده که دارنده شبستان های ردیف دار در پیرامون حیاطی تعالی بوده میباشد.
در دورانهای بعد از آن، مسجد به چهار ایوانی تبدیل شد؛ به این سیرتکامل فضای پیوسته و معمولی شبستانها و بین سراها با ایوانها و دو گنبد از هم گسسته شد.
کلی تریـن نمـونـه تقارن را می قدرت در پلان مسجد جامع اصفهان و نحـوه قرارگیـری عنصرها ساختمانی در پیرامون تراس مرکزی رویت کرد.
ایوانهای چهارگانه مسجد عتیق اصفهان در چهار جهت و در راس اضلاع چهارگانه تراس که با تزیینهای کاشی کاری با مقرنس های متفاوت پوشیده شـده اسـت، تقارن را در نقشـه مسجد نماد می‌دهد.

در غرب بازار وکیل شیراز و در انتهای راسته تشریفات مشهد شمشیرگرها مسجد گسترده بسیار زیبایی سازه گردیده‌است که به اسم مسجد سلطانی وکیلیا این که مسجد وکیلآوازه دارااست. این سازه یک کدام از بناهای خوشگل و بسیار مستحکم زمان زندیه میباشد که از نگاه هنری و معماری حائز اهمیت متعددی میباشد.

مسجد وکیل شیراز به فرمان مهربان خان زند ایجاد شده است. طرح این مسجد دو ایوانی بوده و دارنده دو شبستان جنوبی و شرقی میباشد ین مسجد که دربین بازار و خزینه وکیل جای دارد در قبلی محل برگزاری نماز آدینه بوده میباشد .

با مراعات تاریخ کاشی کاری مسجد وکیل مشخص و معلوم می شـود که کلیه کاشی کاری های تراس ها و دور و اطراف صحن وابسته به مجال فتحعلی فرمانروا قاجار و آن گاه میباشد.

شواهد تاریخی گویای این میباشد که مسجد بعد از مجال کریم ومهربان خان زند دو زمین لرزه شـدید را از راز گذرانده میباشد ، و این احتمال را ساخت‌و‌ساز می نماید که کاشی کاری های مسجد بعد از تخریب، مجدد در حین قاجار اضافه یا این که نوسازی گردیده‌است.

با توجه به مطالعه های انجام یافته روی تغییرات تشریفات مشهد مسجد جامع در بعدازظهر های مختلف، می توان نحوه توسعه بنا را این چنین اعلام کرد:

۱. مسجد جامع اردستان درابتدا به صورت شبستانی ستون دار در یک طبقه و با پلانی نامنظم ساخته شد.

2- او‌لین توسعه افقی و عمودی مسجد جامع اردستان با ایجاد کرد گنبدخانه در جبهه جنوبی چهره داده می‌باشد

3- آن‌گاه با ساخت تراس جنوبی، ارتفاع این نصیب از سایر قسمتها بلندتر شد همچنین در‌این مرحله با ساخت بناهای اهالی گنبدخانه ، باز بسط پلان در جهت قبله انجام یافته هست.

۴- سپس با ساخت ایوان شمالی، این جبهه نیز دارای ارتقا ارتفاع شد ولیکن، پلان مسجد گسترشی سوا محدوده مسجد اولیه نداشت .

۵-در مرحله آنگاه، در جهت شرقی مسجد، پلان و ارتفاع هر دو بسط یافتند.

۶-در آخرین مرحله پیشرفت، جبهه غربی مسجد جامع‌ اردستان‌ در پلان، در همان محدوده مسجد سابق باقی ماند و با ساخت تراس، تنها ازلحاظ ارتفاع ارتقا یافت.
براساس حفاری های اجرا گرفته، دیرین ترین عنصر معماری در بقایای مسجد جامع اردستان ، نصیب هایی از دیوار خشتی میباشد که احتمالاً وابسته به بنایی از اواخر عصر ساسانی یا این که اوایل معماری اسلامی میباشد. رسیدگی های انجام یافته روی مراحل ایجاد کرد مسجد و گذر از نقشه آل بویه به نقشه زمان سلجوقی و بعد از آن ، آرم از این دارااست که معماران سلجوقی خویش را موظف به رعایت شرایطی نانوشته می دانسته اند.

به این شکل که در توسعه و گسترش مسجد جامع اردستان از به عبارتی پایه و محدوده جرزهای آل بویه به کار گیری کرده و با این فعالیت، از به هم ریختن نماهای داخلی پرهیز کرده اند.

کاروانسرای فرمان روا عباسی تشریفات مشهد کرمانشاه دارای شهرت به بیستون از کاروانسراهای تاریخی کشور ایران در سی کیلومتری شمال شرقی کرمانشاه در دشتی کبیر، نسبتاًً روبروی فرهاد تراش تاسیس شده است.

کاروانسرای سلطان عباسی به امر سلطان عباس اولیه صفوی ساخته شد. با دقت به کتیبه‌ای که از پاد شاه سلیمان صفوی در‌این سازه باقیمانده، به لحاظ می رسد بنای این کاروانسرا در طی پادشاهی پادشاه سلیمان و صدارت روضه خوان علی خان زنگنه خاتمه یافته میباشد.

کاروانسرای سلطان عباسی در طول سلطنت ناصرالدین فرمان روا قاجار و صدرات میرزا آقا خان نوری بوسیله حاجی جعفرخان معمار باشی اصفهانی آیتم نوسازی قرار گرفته میباشد.

دوکتیبه بر راز در سازه وجود داراست : یک کدام از حاکی از اتمام ایجاد کرد آن در حین پاد شاه سلیمان صفوی و دیگری درباره تعمیر سازه در زمان ناصر الدین فرمانروا قاجار.

همینطور کاروانسرای پادشاه عباسی وقفنامه ای داراست که بر صخره بیستون حجاری گردیده که به مهر و پذیرش علمای نامی زیرا ملا محمد باقر مجلسی و آقا جمال خوانساری رسیدونسخه ای از آن نیز بر سینه کوه بیستون زیر خیس از نقش داریوش نقر شد‌ه‌است. متاسفانه، حجاري وقفنامه بر صخره سبب به از فی مابین رفتن یکی‌از حجاریهای بر جسته عصر پارتیان گردیده است.

گنبد مسجد تحت عنوان یک کدام از تشریفات مشهد مهم‌ترین موادسازنده معماری اسلامی به ویژه در مساجد در لحاظ گرفته می‌شود. استعمال از گنبد مسجد در معماری اسلامی از زمانه بنی امیه از اورشلیم در 691 میلادی شروع شد. معین میباشد که گنبد مسجد در بدو تأسیس ذیل تأثیر معماری بیزانس بوده میباشد.

پیاده سازی گنبد مسجد در معماری اسلامی، در انواع متعدد آن، منجر شد تا معنی آن‌ها بین معماران مسلمان به جهت نمادگرایی متعالی، به یکی‌از مهم‌ترین موادتشکیل دهنده معماری اسلامی تبدیل گردد.

معماری اسلامی و به ویژه معماری مساجد، یک تصویر از کیهان یا این که آدم در بعد ها کیهانی اوست.تن آدم معبدی میباشد که روح درآن استقرار مییابد.صحیح مانندکیهان که به سود به عبارتی روح زنده میباشد.

ربع و دایره، انواع کمال یافته ای می‌باشند، مربع نماینده ومظهرخاکی ونشان دهنده کمیت هاست. گنبد مسجد غالبا در عصر اسلامی دارنده مبنا های چهارضلعی و بعد هشت ضلعی و غیره بوده اند که تعبیروتفسیر اندیشمندانه و عارفانه ای دارا‌هستند، شکل هندسی مبنا آن که مکعب صورت میباشد میتواند خویش الهامی از بنای کعبه باشد و در مرحله آن‌گاه چهار ضلعی تبدیل به هشت و شانزده و سی و دو و سرنوشت دایره و گنبد اسمان میباشد که برخی افضل از بعضا دیگر میباشد.

گنبد مسجد کنایه از کرسی الهی و نیز دانا ملائکه و قاعده مربع و چهار کناره هم، علامت عالم جسمانی روی زمین میباشد. صورت فرنگی آن نیز کنایه از جمال و گلدسته نیز آرم جلال الهی میباشد. این عنصر مظهر افق و نماد دهنده چگونگی میباشد. گنبدهای اهل ایران هریک دارنده صورت و نقش خاص و جدا به خویش میباشند.

منزل داروغه مشهد یکی دیرین ترین تشریفات مشهد و شاید بتوان اعلام‌کرد یکی معروفترین بناهای دیرین شهر مشهد میباشد. منزل داروغه از بناهای تاریحی مشهد وابسته به عصر قاجار میباشد که به فرمان یوسف خان هراتی که در آن مجال داروغه مشهد بوده میباشد با الهام از معماری روسی سازه شده است.

در تاریخچه منزل داروغه مشهد آمده میباشد که در صدر داروغه مشهد به‌ قصد برگزاری مراسم و پذیرایی‌های قانونی خویش از این منزل به کار گیری می کرد ولی پس‌ از آن تا همین سه دهه پیش ورثه‌ی یوسف خان هراتی در آن خانه گزیده بودند. که درنهایت در سال 1366 این سازه را به نمایندگان یکی هیئات مذهبی شهرستان میبد یزد، فروختند. از به عبارتی سال‌ها تا همین اواخر از این بنای تاریخی به‌ تیتر مکانی برای تجمع و محل اقامت هیئت‌ های مذهبی استعمال میشد. تا اینکه در سال 1381 بعد از تجدید بنا و احیا و مرمت این سازه به تصویب به جا مانده فرهنگی رسید.منزل داروغه مشهد شاید جز واپسین بناها از معماری سنتی اهل ایران در مشهد میباشد که در عین اکنون اثر معماری روسی و الگوبرداری از معماری شرقی به نیکی قابل مشاهده میباشد مانند:
به کار گیری از آجرهای قالبی در صورت ها و پوسته های گوناگون.
تزیینات چوبی ذیل سقف ها.
طرح پله دو طرفه برای دسترسی به تراس.
تندیس های گچی و تراشیده گردیده.

معماری خوارزمشاهیان در تاریخ تشریفات مشهد معماری جمهوری اسلامی ایران نقش مهمی به ویژه در هنر تزیین ابنیه در معماری این دیار با اعتنا به پیشین پربار فرهنگ وتمدن و هنر کشور‌ایران زمین داراست.

هنر معماری خوارزمشاهیان خلال زیبایی ظاهری از ازرشهای والاتری نیز برخوردار‌است و ذهن کاوشگر را پیش از نمود ظاهری، به معنایی درونی رهنمون می سازد درین عصر ابنیه و مساجد بخش اعظمی به ویژه در خراسان بلندمرتبه برپا شد.

اینگونه به لحاظ میرسد که در معماری خوارزمشاهیان در برپایی مساجد شتاب و شتابی وجود داشته و این شاید در راستای ثابت ادعای سلاطین خوارزمشاهی مبنی به سلطانی فقیه اسلام بوده میباشد. حضور بارز آرایه ها و موادتشکیل دهنده دکوری زیرا خط نگاره ها و نقوش اسلیمی ماهیت فرعی هنر اسلامی در معماری سلجوقیان را تشکیل میدهند.

بعداز ورود اسلام به کشور‌ایران، دو تشریفات مشهد ادله اصلی، یعنی در آغاز ارتقاء و پیشرفت منابع فقه و علم ها مذهبی و کارکردهای اجتماعی آن و دوم رقابت های مذهبی، سیاسی موجب شکل گیری مکتب شد. فرصت غزنویان سنت تأسیس مکتب را سلاطین به حکام، وزیر ها و بزرگان ادامه دادند. فضای معماری مدرسه ها کهن هم زمان با تحولی که در معماری مساجد در عصر سلجوقیان وقوع پیوست، دگرگون شد و به صورت چهار ایوانی درآمد.

با ظهور اسلام در کشور‌ایران تغییرات و تحولات عمیقی در طرز فراگیری و مواد آموزشی پدید آمد، دو دلیل تمایل شاید به مباحث مذهبی و فراگیری عمومی و همینطور تعریف و تمجید نظام آموزشی همگانی بیشتر در حوزه آموزش لهجه عربی و عبادات روزانه و قرائت قرآن باعث شد که مساجد تحت عنوان اولی پایگاههای اساسی نظام آموزشی به اکانت آیند .

کم کم و با تخصصی خیس شدن دروس و مباح، مسجد،مدرسه های به وجود موازات این تغییر تحول، تحولی کالبدی نیز پدیدآمد که به عبارتی تبدیل مساجد از یک ایوانی تا چهار ایوانی بود. به حیث می‌رسد این تغییر و تحول عملکردی نیز در‌این سیر دگرگونی کالبدی تأثیرگذار بوده میباشد. مساجد، مدرسه های در واقعیت مدارسی در دل مساجد بودند که رواق ها و شبستان طبقه نخستین به نماز و به کار گیری مردم تخصیص داشت و حجره های طبقه دوم به طلاب و درس و دعوا همینطور ایوانهای دیگر نیز مدرسهای طلاب خصوصاً در سا‌عتها غیر عبادی به اکانت می آمدند.

از مدرسه های تاریخی اولیه اسلامی در کشور‌ایران بنای قابل توجهی به جا نمانده میباشد سپری شد مجال و یورشهای مغول و تیمور موجب ویرانی بی نقص بعضا از شهرهای گران قدر و مرکز ها علمی و آموزشی اول سدههای اسلامی مانند نیشابور و ری میشود. کهن ترین مکتب جانور، مکتب فخریه سبزوار از فرصت فخرالدوله دیلمی ذکر میشود که تا به هم اکنون بارها تجدید بنا گردیده است.

هشــت گلشن دولت آباد تشریفات مشهد که به اختصار بــاغ دولت آباد نامیده می شود یادگاری میباشد از زمان‌های افشاریه و زندیه میباشد.

که مشمول عمارت سردر، ساختمان هشتی و بادگیر، عمارت پردیس دین و سالن آینه، عمارت تهرانی، آب انبار دو دهانه و گلشن ناصر میباشد.گلشن دولت آباد از گروه های پر اسم و رسم عصر زندیه است که عمر تشکیل داد آن به سال 1160 هجری قمری گشوده میگردد. این گلشن به فرمان محمد تقی خان بافقی، حکمران و والی یزد ساخته شد و یکی‌از زیباترین گلشن های اهل ایران میباشد.

در اواخر زمان افشاریه، محمد تقی خان بافقی ملقب به خان گرانقدر، حکومت یزد را در چنگ گرفت. وی در قرن هجدهم میلادی قصد به تولید باغی به اسم دولت آباد گرفت. این گلشن در آن مجال سوا حصار شهر قرار داشت و سمت شمالی گلشن به خیابانی پر‌از درخت منتهی می‌شد.

گلشن دولت آباد، در زمان های سپس تحت عنوان محلی برای اقامت حاکمان وقت برای مثال شاهرخ میرزا و کریم ومهربان خان زند کاربرد داشت. این گلشن در عصر زندیه اعتبار متعددی حصول کرد و به هشت گلشن دولت آباد آوازه یافت.

آنگاه، در عصر قاجار با بسط شهر، به دروازه چهار منار متصل شد. با این وجود گشوده هم در سوا حصار شهر قرار می گرفت.

بعداز قاجار گلشن دولت آباد تا مدتی متروکه ماند.

آن‌گاه، در زمان پهلوی با پیشرفت ساخت‌و‌ساز، ساختمان ها دور و بر گلشن را فرا گرفتند و گلشن دولت آباد حدودا در نصیب مرکزی یزد قرار گرفت.

در سال ۱۳۴۸ تا ۱۳۶۴ وزارت فرهنگ وتمدن و هنر این گلشن را از اداره موقوفات اجاره کرد و به دفتر کار هواخواهی اثرها باستانی مرزوبوم سپرد‌.

از فرصت پیدایش شهر کاشان، بازار در تشریفات مشهد محل تقاطع راههای تجاری یکی مهم‌ترین فضاهای همگانی شهر بوده و در عصر های گوناگون شهرنشینی همه کار های تجاری و تولیدی را در خویش مکان داده بود. در عصر سلاجقه مبنا شهر توسعه و گسترش مییابد، پس از این عصر تا روزگار صفویه شهر و بازار تکان خاصی نداشت.

در عصر صفویه و آن گاه نیز تنها در ضلع شرقی شهر و در امتداد با توسعه و گسترش بازار، تغییراتی در حجم شهر اتفاق افتاد. در زمان صفویه با اعتنا به قربت کاشان به اصفهان تحت عنوان پایتخت، روی همین اساس شرقی غربی، شهر و بازار پروش یافت و دروازه بازار تا دروازه دولت و کنونی پیش رفت.

وقوع ز‌لزله شدید سال ۱۱۹۲ هجری قمری در کاشان اکثر قریب به حادثه بناهای شهر و بافت بازار تخریب شد. بافت کنونی بازار کاشان که دیگر آن شکوه و زیبایی گذشته در آن یافت نمیشود، مرمت گردیده در روزگار قاجاریه میباشد. در حین سلطنت طولاني فتحلعی سلطان قاجار، در سود ثبات حال و روز سیاسی و توسعه صنعت های محلی ساختمان های تبارک و دیدنی توجهی در امتداد بازار تعالی ساخته شد.

با اعتنا به سابق ترین کتیبه موجـود در تیم بازار یعنی بیتی که بر درب چوبی گران قدر سرای زغالیها بنا شده در بازار مسگرها کنده کاری گردیده، عمر این بازار به قرن ۹ هجری می رسـد.

امـا مـحـراب پر ارزش کاشی مسجد میرعماد بنا شده در اواسط ی بازار که در سال ۶۲۳ هجـري قمـري توسـط حـسـن بـن عربشاه درست شده، حقیقتی دیگر را برای ما آشکار می سازد آن اینکه عمر این بازار بـه قرن هفتم می‌رسد.