مجله خبری تشریفات

معماری آرامگاه خیام برگرفته از معاش وی و فکر‌های قدمت خیام میباشد
آرامگاه خیام از نگاه ابداع و ایجاد کرد تشریفات مشهد و معماری یکی مهم ترین ساختمان های مجال خویش میباشد. طول آن 22 متر و استخوان بندی اشبتنی با هسته ی فلزی میباشد
سه شخصیت اساسی و علمی خیام یعنی دانا بودن او به شعر، ریاضی و نجوم بر ایده اساسی پیاده سازی اثر گذار بود.
دایره کف، به ۱۰ بخش تقسیم شد بطوری که ساختمان بلند یادبود بر ۱۰ اساس بومی باشد؛ عدد ۱۰ اولی عدد دو رقمی ریاضی و اساس بخش اعظمی از اعداد میباشد.
در آرامگاه خیام از هر کدام از محور ها دو تیغه مورب به طرف بالا جنبش می نماید، به ترتیبی که با تقاطع این تیغه ها وسعت کلی ساختمان بلند در محیط ساخته میشود و زیرا تیغه ها مورب اند خطوط افقی آنان می بایست ناظر به اساس عمودی ساختمان بلند باشد.
پس تیغه ها به طور مارپیچ صورت به طرف بالاحرکت نمایند تا با هم تلاقی نمایند و از طرف دیگر راز در بیاورند که خویش یک صورت بغرنج ریاضی و هندسی میباشد. این صورت با عدد ۱۰ هر دو سمبل علم ریاضی خیام اند.
بر خورد تیغه ها با یکدیگر و فضاهای مالامال و خالی و بخصوص در بالاستاره های درهمی را به وجود می‌آورند که از لابلای آن‌ها افق آبی رنگ نیشابور پیداست و به ندرت به طرف نوک گنبد ستاره ها خرد خیس می‌شوند و تا انتها یک ستاره پنج لبریز آن‌ها را تکمیل نماید.ستاره ها و افق، اشاره به شخصیت نجومی خیام دارااست
عکس العمل تیغه ها با هم در آرامگاه خیام ۱۰ لوزی والا میسازند که بایستی با کاشی کاری لبریز شوند. شایسته ترین تزیین خویش رباعیات خیام بود که به طور خط شکسته و در هم به نحوه سیاه مشق های خطاطان بزرگی زیرا میر عماد و برخی استادان شکسته نویس با کاشی به طور نقوش انتزاعی سرتاسر لوزی ها را لبریز نماید.
در تاریخ معماری جمهوری اسلامی ایران این نخسین بار بود که خط شکسته نستعلیق در تزئینات یک سازه به شغل می‌رفت. از درون نیز همین لوزی ها مملو از شعر با نقش گل و برگ و پیچک، با کاشی معرق تزیین شدندو به طور کامل اشاره به شخصیت شعر سرا خیام دارا هستند
یک لوزی دیگر نیز در کنار لوزی بلندمرتبه تاسیس گردیده و در بالای لوزی دوم و در حدود نوک گنبد، لوزی سوم کوچکتری جای دارد. آحاد این شالوده‌ها در نوک گنبد به هم لینک و پیوند می خورند و سقف گنبد آرامگاه خیام یا این که کلاهک گنبد را صورت میدهند. بیشتر بخش‌های این سقف گنبد صورت به طور مشبک و توخالی میباشد که صورت ستاره‌ای را به وجود میاورد که گشوده هم یادآور دانش نجوم خیام میباشد
به دور تا بدور ساختمان بلند آرامگاه خیام در نصیب اختلاف سطح چشمه سارها در حوالی یک دایره عظیم به راءس خویش ساختمان بلند ساخته شـد همـه از سنگ گرانیت با اجزا مثلثی صورت و تورفتگی و برون آمدگی هایی که تا اندازهای صورت چادر را تداعی میکنند و این اشاره بـه نـام خیام میباشد زیرا بابا خیام چادر دوز بود، اسم وی به همین مناسبت تعیین شد.
آبگینه‌های فیروزه‌ای نیز که کلاً قسمتی از ستاره را به تعداد هفت مالامال علامت می دهند که هفت مالامال آن به مضمون‌ هفت فلک، هفت افق و هفت تپه میباشد که گشوده به آسمان ها و نجوم اشاره دارااست از سایر رموز پیاده سازی آرامگاه خیام میباشد.
به صورت کلی آرامگاه خیام در یک درحال حاضر و هوای شاعرانه با درختان تنومند در حوالی ساخته شد. و همانگونه که خواست خویش خیام بوده به طور کامل گشوده میباشد و مزارش بهاران گل افشان در نصیب دیگر گلشن بناهای دیگری جهت کتابخانه و مهمانسرای موقت با ملحقات برای مستشرقین و محققین که مایل اند در محل اقامت کوتاه داشته باشند و از مجاورت در مجاورت آرامگاه و در فضای شاعرانه خلال عمل سود معنوی داشته باشند ساخته شد که از تفصیل جزئییات صرف حیث می گردد.

تجلی سکون و ادب خیال و خاطر انگیز تشریفات مشهد معنویت بر نهادی این جهانی و بستری میباشد که شیدا سربر خاک سجده خداوند می نهد.در مجموع هر فضای مسقف دارنده ستونهای تروتمیز گردیده به ستون های برابر که یک طرف آن به صحن مسجد اهل ایران گشوده میشود شبستان خوانده میشود و جای اساسی مسجد نیز می‌باشد .

اینگونه فضایی در هر چهار سوی مساجد کشور‌ایران مشهود است، سقف شبستان ها در مسافت ستونها می تواند مسطح یا این که منحنی باشد. خلاقیت و مهارت معماران اهل ایران در به کار گیری از تاق در سراسر عالم آوازه دارااست. گنبد انواع گنبدی همواره در ذهن بیننده نماد ای از اقتدار های آسمانی و متافیزیکی به شمار می آمدند و صورت کروی آسمانها وماه و سیارات نیز این تصورات و اعتقادات را تقویت می نموده است.

به این ترتیب ، دقت خاص به انواع گنبدی و ساختن آن ها درمسجد در کشور ایران فقط ارضای احتیاجات مکانیکی وفنی نبوده وبرآورنده توقعات واحتاجات معنوی وروانی نیز به شمار می رفته میباشد با احتمال زیاد سوابق تاریخی تعیین انواع گنبدی برای آرامگاهها ومقبره ها و غیره که ارتباط ای در بین معاش مادی و قدرتهای رفیعتر دنیایی تصور می گردیده اند، خویش در سیر تکاملی و برداشت خیالی مردمان از این نوع شکلهای ساختمانی بی اثر نبوده میباشد.

محراب
کلاً محراب در مسجد اهل ایران، تحت عنوان نماد ای برای انتخاب جهت قبله ساخته میشود، محراب جایی میباشد که پیش نماز به هنگام نماز جماعت در مقابل آن نماز می گزارد. بخشی که اسم محراب به آن اطلاق می‌گردد، یک فرورفتگی در نماست که به طور های گوناگون از قبیل قاب سازی و متمایز کردن آن توسط رنگ و تغییر‌و تحول مصالح و … از قسمت های دیگر نما غیر وابسته می گردد.

زمان حکومت فرمانروا عباس صفوی تشریفات مشهد زمان طلایی مدل اصفهانی تحت عنوان “لبریز تزئین ترین” مدل معماری اهل ایران محسوب می‌گردد. به حکومت وصال سلسله صفوی در کشور‌ایران موجب به وجود داخل شدن حکومتی شد که کشور‌ایران پس از سلسله ساسانیان به خویش ندیده بود ، مذهب (شیعه) و تشکیلات ناشی از آن منجر شوید که‌این دولت بر مجموع شئون معاش عموم مسلط شود.

نقطع ی عطف تصاحب کردن حیات عقلی شیعه درین عصر که همراه با تجمع متفکران و اندیشمندان شیعه در مرکز ها عمده آن دوران به ویژه اصفهان و تبادل آراء و اذهان آن ها میباشد ، عصر جدیدی را در قضیه حکمت و فلسفه شیعه به یار و همدم داشت و جلوه ای از فرهنگ وتمدن را و درین مرز و بوم مبنا گذاری کرد.

درباره مدل معماری اصفهانی آن را به چهار زمان تقسیم کرده اند که زمان اولیه در طی حکومت صفوی یا این که معماری صفویه را عصر شکوفایی آن میدانند. طرحهای هنری اسلامی سیرتکامل ای از طراحیهای سنتی اهل ایران می‌باشند که در طول زیبایی و ملاحتی که در کاربردهای متنوع و بر سطح اثر ها و ابنیه گوناگون دارا‌هستند.

معماری صفوی از یکسری قواعد واصول هنری و و ریاضی ها فرمی منفعت می‌برند. گونه های خیر چندان غامض و نادر تنوعی از این سیرتکامل طرحها را درسایر کشورها و در کشور‌ایران ما قبلی اسلام نیز می اقتدار کاوش کرد که در آنجا به مراد جداسازی قضیه و بستر فعالیت از کادرها و حاشیه ها یا این که در تزئینات نواری و خطی اثرها گوناگون سنگی ، چوبی ، شیشه و موازئیک و همینطور در قسمت هایی در باطن بناها مانند در، پنجره، سقف یا این که کف اتاق که مواد و مصالح بکار رفته برای پیاده سازی به پیروی از فرمهای هندسی میباشد بکار گرفته گردیده اند.
نقوش هندسی معماری صفویه بر مبنا تعبیرات و فرمهای مهم دایره ، مربع ، مثلث ، مستطیل ، لوزی ، ذوزنقه و … میباشد که با ابزارهای نقطه خط و سطح ساخته میگردد . این نقوش بغرنج و خوشگل ساختار معمولی ای دارا‌هستند واز تکرار واحدهای دایره ، مربع ومثلث به دست میایند . آنان‌را می قدرت صرفا با استعمال از پرگار و خط کش و فهمیدن نحوهی رسم مثلث ، مربع ، شش ضلعی ستاره و غیره ترسیم کرد .
در معماری صفوی از تکرار و تقسیمات آتی و اضافه کردن خطوط بدون واسطه و منحنی ، به طرحهای نامحدودی به وجود آوردند.نقوش هندسی از دیرباز آیتم دقت ایرانیان بوده و درخلق اثرها پرشکوه شان بعداز قرن پنجم هجری قمری به مداقه خاصی نیز رسید.

مسجد خاص ترین، خالص ترین، آرمانی تشریفات مشهد ترین و محتوا گراترین قضیه معماری کشورهای اسلامی میباشد. اصالت دادن به مسئله ، مفاهیم و محور های معنایی درج شده در بطن اصول و ایده های اسلام ضرورتی مهم میباشد. متاسفانه غفلت از این ضروریات ، امروزه در پیاده سازی مسجد به طور گرایشی مزمن در امده میباشد ، پیاده سازی مسجد امروزی در جمهوری اسلامی ایران یعنی به عبارتی ” مصداق گرایی افراطی” اعتنا به مصداقی خاص و سرهم بندی یکسری عنصر و کالبد شناخته گردیده‌است.

معماری مسجد پیاده سازی گردیده به مدل امروزی در کشورهای مسلمان نشین و بویژه در کشور‌ایران دستخوش تحولات اکثری گردیده است تا جایی که مدل های معماری که برای سده های اکثری با توفیق، پاسخگوی نیازهای دولت ها گذشته بوده میباشد، در اکثر مواقع به کناری گذارده گردیده و بجای آن آمیزه ای از مدل امروزی و مدل کلاسیک نشسته میباشد.

ایده برای پیاده سازی معماری مسجد با این رویکردهای جدید الگوهای قبل را به طور کامل در هم ریخته و رغبت هایی عمدتا متأثر از مدل امروزی و تا حدی کارکردگرا را پدیدار تشکیل داد که گاه برای ظواهر سازی صرفا قالب ای از جلوه های معماری سنتی را با خویش دارد. این رویکردهای جدید پایین تأثیر مدرسه امروزی ، تداوم معماری الگویی را به مشی قبلی با سؤال های مهم مواجه ایجاد کرد.

این میل با جنبه های چیره کارکردگرایی ، تعیین مصالح تازه ( و بلکه گوناگون مانند سنگ در قبال خشت ) ، و در سود بکارگیری هیبت های نو ، ظواهر معماری روز را تماما تغییر‌و تحول بخشید و بتدریج با تمایل هایی مانند تقلید از مدل نئوکلاسیک ، پروسه جدید ای را در کشور‌ایران به منش انداخته این پروسه.. یکی تحولات عمده ، مدل پست مدرنیست به معماری پیش از اسلام در روزگار پهلوی نخستین و نیز رجعت پست مدرنیستی با تمایل بیشتر در زمان پهلوی دوم بود.

در سالیان آغازین انقلاب اسلامی خط مش به نحوه معماری سنتی تشدید گردیده و بعدها وسیعتری به خویش گرفت، این معماری به هیچ یک از میل های قبلی معماری، پایبندی در خویش شم نکرده و با عکس العمل گزینشی در گزینش هیبت ، دور و اطراف ، بنا و نظایر آن شالوده گذار مدل التقاطی شد‌ه‌است. این معماری غالبا مدل و یا این که رغبت بخصوصی را به یاور نداشته ، و بخش های آیتم عشق و علاقه خویش را از هر کجا گرد آورده و در پوسته مسجد معاصر عرضه می نماید.

حیاط شمالی(طاق مروارید) در راس جناح تشریفات مشهد شمالی ایوان با یک فرورفتگی عمیق یک طبقه با طول هشت متر ساخته شده است و در انتهـای ایـوان نیز یک مقرنس پرکار بی نظیری ساخت و ساز گردیده که از معرفه های دیگر ایـن مسجد میباشد.
این تراس سه فضای گوناگون داراست و به حدی تزئینات در اینجا پرداخته گردیده است که گویی به اندازه یک بنـا کـار بـرده اسـت.
مجموع بدنه و سطح بیرونی و درونی آن کاشی کاری هفت رنگ شـده میباشد.
بر دیواره های طاق مروارید مسجد نصیرالملک شیراز آیه‌ها قرآنی و روایات درج شده میباشد.
در بدنه طاق میانی کادر بنـدی هـایی با قضیه زرد رنگ در دو طـرف و قضیه لاجوردی در میانه با یکدیگر ادغام گردیده اند.
در مقرنس کاری بالای این اطراف از ادغام رنگهای سپید و رنگ زرد کمتر لاجورد، با لبه ای از نوار آبی رنگ پر‌نور مستعمل میباشد.
نقوش بالای جناقی طـاق همچـون سـایر قسمتهای سازه از ترنج اسلیمی بر قضیه کاشیهای سپید که در راءس آن نقوش گلدانی با گلهای طبیعت پردازانه سـرخ قـرار داراست ، تشکیل شـده میباشد.
در قـاب بـنـدی هـای اطـراف محـراب، رنـگ غالـب سـفید و زردرنگ میباشد.
در مقرنس کاری سقف تراس زرد رنگ پر‌نور بیشتر به چشـم مـی خـورد.
نقـوش همه این بخشها متشکل از نقوش گل و بوته ای مشتمل بر گـل هـای سـرخ در بعدها و ترکیبهای متعدد میباشد که در قابهای متنوع تصویر گردیده اند.

کاشی کاری در مسجد نصیرالملک (مسجد صورتی)
رنگ در کاشی کاری مسجد نصیرالملک یک کدام از تزئیناتی که به وفور در مسجد نصیرالملک شیراز ساخته شده است، کاشی کاری میباشد. در مسجد نصیرالملک شیراز، کاشی سنتی مانند یک بوم نگارگری میباشد که عرصه نقش اندازی هنرمندان قرار گرفته میباشد و روی آن انـواع نقـوش گیاهی، هندسی و مناظر معماری نگارگری گردیده است
به حیث حرفه ایجاد کرد، کاشی کاری سازه مشمول کاشی هفت رنگ، معـرق، معقلی (ترکیـب أجـر و کاشی) میباشد.
پالت رنگی کاشـی کـاری مسجد نصیرالملک تنـوع رنگ اکثری دارااست و رنگهای گرم بیشتر قابل مشاهده میباشد.
در تزئینات کاشی کاری مسجد نصیرالملک شیراز شهامت و شجاعت و نوعی راحتی در اجرای اثر ها مشهود است. هنرمند با جرات بسیار از رنگ و هیبت و موادتشکیل دهنده جدید وارد در جهت ساخت و ساز بدعت و ابداع در کاشـی کـاری بهـره میباشد.
التفات جزء بر مجموع در نقوش منفـرد كـاملاً مشاهده میشود. در مخلوط بندی انواع و رنگ ها اگرچه هنرمنـدان نـیـم نـگـاهی بـه سـنت داشته اند البته به طور کلی دقت دور از شوخی به سـنـت هـای تصویری اصــل خـود نکرده اند. در قبال تلاش برای خلاقیت بیشتر از عشق به سنت یا این که رعایت آن مشهود است.
کاشی کاری مسجد نصیرالملک رنگ تنوع بخش اعظمی داراست و غالباً رنگ های گرم قابل مشاهده میباشد. از بارزترین رنگ هایی که درین مسجد مشهود است، رنگ صورتی یا این که به عبارتی گل سرخ میباشد که آن را بـه نـام مسجد صورتی شهره نموده است. آن‌گاه رنگهای گرم و براق به ویژه زرد رنگ به شـدت دارنده درخشندگی میباشد.
بقیه رنگ های مشکی، آبی رنگ لاجوردی، آبی رنگ فیروزه ای و سبز نیلی در اینجا وجـود دارااست. از کاشـی هـای به رنگ مشکی و سفیدرنگ عمدتاً برای تولید قضیه باطن قاب به کار گیری شـده میباشد.
بدین نحو که با مسئله مشکی خط سپید و با مورد سپید خـط مشکی به دلیل کتابت اشعار و نشانه‌ها قرآن مصرف شده میباشد و نوعی ناهمخوانی را پدید میاورد که موجب بهتـر خـوانـده شـدن نـقـوش مـی شـود. کتیبه های کاشی کاری آیه‌ها قرآنی مسجد نصیرالملک در نمـای خـارجی سازه و در دو ستون در نمای فوقانی و میانی سازه ایجـاد و نگاشـته شـده که به طور نواری آبی‌رنگ جناح فرنگی سازه را مزین کرده اند.

فضای داخلی گنبد و بنای آن یادآور طرح مقبرۀ فرمان روا تشریفات مشهد سنجر سلجوقی درمرو (سدۀ دوازدهم میلادی)‌ و بقایای آرامگاه تیموری همسایه مسجد هرات میباشد.
گنبدخانه نقطۀ مرکزی گروه میباشد که چهار نمای فرنگی آن به وسیلۀ بناهای پیرامون پوشیده میباشد.
ساختار این سازه مشتمل بر چهار سه کنج، ‌دو اتاق خرد، ‌چهار طاق نمای پرهشت ضلعی میباشد و سطح زیرگنبد آن با کاربندی های بسیار چشمگیر مزین گردیده است.
این بخش ازمجموعه از نگاه تزیینات زیباترین و دیده نوازترین نقش ها را به نظر مضمون‌ و مفهوم درخود محفوظ نگاه داشته میباشد.
سطح ها دیواره ها و ذیل گنبدخانه آرامگاه روضه خوان احمد جامی با طرح های هندسی و موتیف های گیاهی با مورد های متعدد آبی درقابهای مختلف تزیین گردیده که از لحاظ مدل وابسته به سدۀ هشتم هجری یا این که نیمۀ دوم قرن چهاردهم میلادی میباشد.
دو محراب خرد و خوشگل در طرفین ورودی اساسی گنبدخانه شد که محراب سمت راست به طور بدون نقص با گچبری های خوشگل مانده و تداعی کننده مثال محراب های دورۀ ایلخانی میباشد.
نقش میانی کتیبه محراب سمت راست، دربردارنده تکرار اسم «محمد» میان یک دایره و بر بالای آن عبارت «نصر اینجانب الله و فتح قریب و انسان المومنین»‌ به چشم می خورد.
ضلع جنوب شرقی گنبدخانه مزار روضه خوان احمد جامی به فضایی منتهی میشود که درمجموعۀ مزارجام به «مسجد عتیق»‌ موسوم میباشد.
بیان کننده این سازه درگذشته مسجد جامع بوده میباشد. به طورکلی فضای معماری مسجد عتیق با بعد ها تقریبی ۴۸۴ مترمربع دربرگیرنده شبستان جرزهای آجری میباشد.
برطبق مدارک بیان کننده درمرکز سازه گنبدی برپا بوده میباشد. سازه براین شواهد معماری برجای ما‌نده آرم می‌دهد، گنبد مسجد عتیق برروی چهار تویزه قرارداشته میباشد.
مسجد عتیق مزار روضه خوان احمد جامی بنایی میباشد متشکل از فضایی مربع مستطیل که درامتداد محراب بوسیله رواقی شرقی و غربی به دو نصیب تقسیم میگردد و از نقطه میانی این رواق، ‌رواقی دیگر درضلع شمالی جنوبی با به عبارتی طول عبور کرده و گنبدی در واکنش این دو رواق پایدار بوده میباشد.
طاق های دواشکوبه رواقها فضاهای خالی چهار طرف مسجد را بدور می زده میباشد.
بین جرزهای طبقه دوم ضلع غربی دهانه های پوشش داری ساخت و ساز گردیده که عبور درفضاهای گوشوار (فضای ارتباطی طبقه دوم) را میسر می سازد.

تشکیل آرامگاه در جمهوری اسلامی ایران تشریفات مشهد و همان بافت چندین بنیادی این آرامگاه ها را نمی اقتدار تیجه دو ادله اصلی دانست:
۱- عکس العملی در مقابل نهی آزار دهنده ایجاد کرد بقعه از سوی آئین اسلام

۲- کوشش برای گرامی داشتن وظایف مذهبی، آن هم در عین در نظر نگرفتن آنان.

با دقت بدین لحاظ، شایع ترین نحوه برای رویارویی با نهی اسلامی ایجاد کرد حرم، این بود که یک آرامگاه دارای اسم و رسم را بخشی از یک مجتمع همگانی جلوه دهند. با این شغل آرامگاه به صورت مؤثری رنگ تقدس به خویش می گرفت که‌این تقدس نشات گرفته از بناهای فرعی همسایه آن مانند مسجد، مکتب، رباط و … بود.
قابل ذکر میباشد که بر طبق منابع اسلامی بشر بعد از مرگ نیز می‌تواند با به مکان گذاشتن بناهای عام المنفعه و همان باقيات الصالحات، اجر و آمرزش سرازیر و ابدی بخش خویش نماید، بدین ترتیب درنظر اشخاصی که مشتاق جاوید ساختن اسم خویش بودند و درعین حالا می خواستند دینداری خود را نماد دهند و یا این که با کمپانی در شغل های نه، کفاره گناهان خویش را بپردازند، تاسیس اینگونه بناهایی در نزدیکی بقعه شان، شایسته ترین شیوه ممکن برای نیل به اهدافشان به شمار میرفت.
در صورتیکه چه ممکن میباشد این عقیده در تشکیل دسته های آرامگاهی بخصوص در نوع سیاسی و غیر مذهبی آن تا حدودی مصداق داشته باشد ولی به لحاظ نمی‌رسد که دلایل فوق به تنهایی باعث به ایجاد کرد این شرکت ها گردیده باشد و بعضی عامل ها تاریخی و عرفانی دیگر میبایست نقش اساسی تری دراین باره اجرا کرده باشند.

مسجد جامع اصفهان یا این که مسجد جامع تشریفات مشهد یا این که مسجد آدینه (جمعه) که مسجد عتیق اصفهان نیز نامیده می شـود، یکی قدیمی ترین و مهم‌ترین مساجد کشور ایران و شهر اصفهان میباشد.

آن چه که از معماری مسجد جامع اصفهان بر مکان باقی‌مانده میباشد مرتبط با عصر خلفای عباسی تا فرصت دیلمیان و نیز سلجوقیان، ایلخانان، مظفریان و صفویان اسـت که هر مورد در ایجاد کرد بخشی از آن شریک بوده اند. به جهت التفات فوق العاده زیاد مسجد و نقش سیاسی و مذهبی آن، هر حکومتی، نصیب هایی را به بنای مسجد اضافه کرد تا بتواند از خـود یـادگاری جاودان در‌این سازه باقی بگذارد تا آیندگان را از ترازو قدرت خویش مطلع سازد.

مسجد جامع اصفهان با گستره ای موازی با ۲۳۰۰ متر مربع، تبارک ترین مسجد کشور ایران به‌حساب می‌آید.
بنای اولیه مسجد عتیق اصفهان همانند دیگر مساجد نخستین از برنامه ای مستطیل صورت تشکیل شـده که دارنده شبستان های ردیف دار در پیرامون حیاطی تعالی بوده میباشد.
در دورانهای بعد از آن، مسجد به چهار ایوانی تبدیل شد؛ به این سیرتکامل فضای پیوسته و معمولی شبستانها و بین سراها با ایوانها و دو گنبد از هم گسسته شد.
کلی تریـن نمـونـه تقارن را می قدرت در پلان مسجد جامع اصفهان و نحـوه قرارگیـری عنصرها ساختمانی در پیرامون تراس مرکزی رویت کرد.
ایوانهای چهارگانه مسجد عتیق اصفهان در چهار جهت و در راس اضلاع چهارگانه تراس که با تزیینهای کاشی کاری با مقرنس های متفاوت پوشیده شـده اسـت، تقارن را در نقشـه مسجد نماد می‌دهد.

در غرب بازار وکیل شیراز و در انتهای راسته تشریفات مشهد شمشیرگرها مسجد گسترده بسیار زیبایی سازه گردیده‌است که به اسم مسجد سلطانی وکیلیا این که مسجد وکیلآوازه دارااست. این سازه یک کدام از بناهای خوشگل و بسیار مستحکم زمان زندیه میباشد که از نگاه هنری و معماری حائز اهمیت متعددی میباشد.

مسجد وکیل شیراز به فرمان مهربان خان زند ایجاد شده است. طرح این مسجد دو ایوانی بوده و دارنده دو شبستان جنوبی و شرقی میباشد ین مسجد که دربین بازار و خزینه وکیل جای دارد در قبلی محل برگزاری نماز آدینه بوده میباشد .

با مراعات تاریخ کاشی کاری مسجد وکیل مشخص و معلوم می شـود که کلیه کاشی کاری های تراس ها و دور و اطراف صحن وابسته به مجال فتحعلی فرمانروا قاجار و آن گاه میباشد.

شواهد تاریخی گویای این میباشد که مسجد بعد از مجال کریم ومهربان خان زند دو زمین لرزه شـدید را از راز گذرانده میباشد ، و این احتمال را ساخت‌و‌ساز می نماید که کاشی کاری های مسجد بعد از تخریب، مجدد در حین قاجار اضافه یا این که نوسازی گردیده‌است.

با توجه به مطالعه های انجام یافته روی تغییرات تشریفات مشهد مسجد جامع در بعدازظهر های مختلف، می توان نحوه توسعه بنا را این چنین اعلام کرد:

۱. مسجد جامع اردستان درابتدا به صورت شبستانی ستون دار در یک طبقه و با پلانی نامنظم ساخته شد.

2- او‌لین توسعه افقی و عمودی مسجد جامع اردستان با ایجاد کرد گنبدخانه در جبهه جنوبی چهره داده می‌باشد

3- آن‌گاه با ساخت تراس جنوبی، ارتفاع این نصیب از سایر قسمتها بلندتر شد همچنین در‌این مرحله با ساخت بناهای اهالی گنبدخانه ، باز بسط پلان در جهت قبله انجام یافته هست.

۴- سپس با ساخت ایوان شمالی، این جبهه نیز دارای ارتقا ارتفاع شد ولیکن، پلان مسجد گسترشی سوا محدوده مسجد اولیه نداشت .

۵-در مرحله آنگاه، در جهت شرقی مسجد، پلان و ارتفاع هر دو بسط یافتند.

۶-در آخرین مرحله پیشرفت، جبهه غربی مسجد جامع‌ اردستان‌ در پلان، در همان محدوده مسجد سابق باقی ماند و با ساخت تراس، تنها ازلحاظ ارتفاع ارتقا یافت.
براساس حفاری های اجرا گرفته، دیرین ترین عنصر معماری در بقایای مسجد جامع اردستان ، نصیب هایی از دیوار خشتی میباشد که احتمالاً وابسته به بنایی از اواخر عصر ساسانی یا این که اوایل معماری اسلامی میباشد. رسیدگی های انجام یافته روی مراحل ایجاد کرد مسجد و گذر از نقشه آل بویه به نقشه زمان سلجوقی و بعد از آن ، آرم از این دارااست که معماران سلجوقی خویش را موظف به رعایت شرایطی نانوشته می دانسته اند.

به این شکل که در توسعه و گسترش مسجد جامع اردستان از به عبارتی پایه و محدوده جرزهای آل بویه به کار گیری کرده و با این فعالیت، از به هم ریختن نماهای داخلی پرهیز کرده اند.